Van de twee belangrijkste werken van de zeventiende-eeuwse filosoof Benedictus de Spinoza (1632-1677) was tot op heden onbekend wie de boeken had gedrukt. Ondanks verwoede pogingen van vroegere onderzoekers bleef het een raadsel welke boekdrukker schuilging achter de valse namen en adressen op de titelpagina's. Twee jonge studenten van de Universiteit van Amsterdam hebben nu door typografisch onderzoek de identiteit van de drukker kunnen achterhalen. Op een congres over de radicale verlichting in Brussel onthulden zij dat de Amsterdamse drukker Israël de Paul (1630-1680) de geheime drukker van Spinoza's meesterwerken was.
In 1670 verscheen de Tractatus theologico-politicus ('theologisch-politiek traktaat'), waarin Spinoza op basis van zijn analyse van de Bijbel pleit voor godsdienstvrijheid en tolerantie. Spinoza sluit dit werk af met een lovende beschouwing over de vrijheid van de Amsterdamse burgers, maar die tolerantie strekte niet zover dat deze teksten in Amsterdam zonder gevaar konden verschijnen. Het boek verscheen daarom zonder de naam van de auteur en met een vervalst impressum ('Hamburg, Henricum Künraht, 1670').
En niet zonder reden, want onmiddellijk na het verschijnen brak een storm van kritiek uit. In diverse steden werd het boek in beslag genomen bij de boekverkopers en niet veel later werd het drukken, verspreiden of verkopen van het boek officieel verboden. Kort na zijn dood in 1677 verscheen wat we als Spinoza's levenswerk mogen beschouwen, de Ethica, waarin hij behalve op de ethiek ook zijn metafysica uiteenzette.
Ondanks de enorme aandacht voor leven en werk van de belangrijkste Nederlandse filosoof, wisten wetenschappers niet de identiteit van de drukker van zijn belangrijkste werken te achterhalen. Brieven of archiefstukken die uitsluitsel zouden kunnen geven, ontbreken. Ten onrechte wordt in de literatuur nu vaak de Amsterdamse uitgever Jan Riewertsz aangewezen als de drukker van Spinoza, maar hoewel hij behoorde tot de kring van 'Spinozisten', was Riewertsz een uitgever die het eigenlijke drukwerk uitbesteedde.
Minutieus onderzoek van de Amsterdamse boekwetenschappers Trude Dijkstra en Rindert Jagersma heeft nu, bijna 350 jaar na dato, alsnog de identiteit onthuld van de anonieme drukker van Spinoza. Dijkstra en Jagersma hebben het typografisch materiaal (drukletters, gedecoreerde initiaalletters, ornamenten, et cetera) dat gebruikt werd voor de beide anonieme werken, vergeleken met het materiaal dat benut werd in de boeken van gedateerde en met naam en toenaam genoemde boekdrukkers. En dat waren er heel wat in het Amsterdam van de Gouden Eeuw, dat gold als hét boekhandelscentrum van de wereld.
Zo stuitten Dijkstra en Jagersma op de onbekende Amsterdamse boekdrukker Israël de Paul (1630-1680), van wie slechts een handvol werken bewaard zijn die zijn naam dragen. De Paul had zich klaarblijkelijk toegelegd op het drukken van (verboden) boeken en pamfletten uit de kring van vrijdenkers rond Spinoza. Ook in het tolerante Amsterdam bleef dat een hachelijke onderneming en De Paul verkoos de anonimiteit om zich tegen vervolging te beschermen. Uiteindelijk waren het de boekwerken zélf die hem nu hebben onthuld als drukker.
"Ik kon eigenlijk nauwelijks geloven dat het verhaal klopt", zegt hoofdconservator Garrelt Verhoeven van de Bijzondere Collecties van de UvA. "Twee van de belangrijkste boekhistorici op dit gebied, docent Paul Dijstelberge en onderzoeker John Lane, konden de bewijsvoering van de studenten gelukkig bevestigen. Dit laat maar weer eens zien dat nauwgezet onderzoek naar ons papieren erfgoed verrassende nieuwe inzichten kan opleveren."
Bron: website Bijzondere Collecties UvA
Klik hier voor het schema voor de identificatie van Israël de Paul als drukker van Spinoza's Tractatus theologico-politicus en zijn Ethica.