De belangrijkste geschriften van Spinoza kort toegelicht.
DE ETHICA
De Ethica is het belangrijkste en bekendste werk van Spinoza. Hij werkte eraan tussen 1661 en 1675. Het bevat een nieuwe visie op de wereld en de mens en is tegelijk een schets hoe ieder denkend mens gelukkig kan worden door het verwerven van kennis en inzicht in de werking van de natuur en daarmee de regulering van zijn emoties. Het is een alomvattend boek dat behalve veel stof tot nadenken ook praktische handvatten voor het leven biedt. Het bestaat uit vijf delen.
De vijf delen van de Ethica:
I God
II De natuur en de oorsprong van de geest
III De oorsprong en de natuur van de hartstochten
IV De menselijke slavernij
of de krachten der hartstochten
V De macht van het verstand of de menselijke vrijheid
In het eerste deel laat Spinoza zien dat alles in het universum volgens vaste en onveranderlijke wetten verloopt en eeuwig is. Het universum heeft geen oorzaak, het is oorzaak in zichzelf. Spinoza gebruikt nog wel de traditionele naam God maar doelt niet
op een persoonlijke god van de religies, maar stelt deze gelijk aan de oneindige kosmos of de ‘Natuur’.
Het tweede deel beschrijft het ontstaan van kennis bij de mens in de interactie met zijn omgeving. In eerste instantie begrijpen we niet wat er om ons heen gebeurt. Pas later zien we samenhang tussen de verschijnselen. Hier is zijn befaamde leer van de drie vormen (stappen) van kennis op gebaseerd: verbeelding, redelijk inzicht en het ‘intuïtieve weten’; het onmiddellijke doorzien/aanschouwen van de algehele samenhang van de natuur. Bij de bestudering van het menselijk handelen is Spinoza’s uitgangspunt de bestaansdrang van ieder mens, die wordt bepaald door natuurwetten, net als alle andere dingen in de natuur.
Materiële zaken als eten, drinken, een stabiele maatschappij, maar ook emotionele zaken als vrijheid en een liefdevolle relatie vergroten onze overlevingskracht.
We ondervinden dat als een vorm van blijdschap. Zit het ons tegen, dan worden we bedroefd. Mensen zijn in principe sociale wezens, omdat we voor ons overleven van anderen afhankelijk zijn.
In het vijfde deel betoogt Spinoza dat hoe meer de mens tot inzicht komt in de werking van de natuur en zijn plaats daarin leert kennen en zijn handelen daarop afstemt, hoe vrijer en gelukkiger hij kan worden.
HET THEOLOGISCH-POLITIEK TRAKTAAT
Het TTP bestaat uit twee delen. In de eerste vijftien hoofdstukken onderzoekt Spinoza het verschijnsel religie. Waar komen de godsdiensten vandaan en wat is hun maatschappelijke functie? Hoe kunnen we 'geloof' van 'bijgeloof' onderscheiden?
Wat hebben de boeken van bijvoorbeeld het Oude Testament met elkaar gemeen,
ook al zijn ze door heel verschillende auteurs geschreven? Om het antwoord op deze vragen te vinden onderzoekt Spinoza ‘heilige boeken’ op wetenschappelijke wijze.
Daarom kan hij als een van de eerste godsdienstwetenschappers worden gezien.
Spinoza laat zien dat alle religieuze boeken een product zijn van menselijke verbeelding en dat zij mensen aansporen tot een sociale moraal van naastenliefde en gehoorzaamheid aan de wetten van de samenleving.
Het revolutionaire van Spinoza’s benadering is dat hij de godsdienst als een product van de menselijke natuur beschouwt en niet langer uitgaat van het bestaan van een ware godsdienst - als het jodendom, christendom of de islam. Het zijn producten van de menselijke fantasie, waar je niet van kan zeggen dat ze ‘waar’ of onwaar zijn.
Het tweede deel analyseert het ontstaan van politieke gemeenschappen. Ook hier geeft Spinoza een functionele verklaring, waarbij hij laat zien dat samenlevingen waar vrijheid bestaat beter functioneren dan staten waar de burgers aan de overheid onderworpen zijn. Ook toont hij het nut van de onderworpenheid van de kerk aan de staat en de vrijheid van meningsuiting. Het boek werd in 1674 verboden.
OPERA POSTHUMA
De 'Nagelaten geschriften' is een door zijn vrienden na Spinoza’s dood uitgegeven werk waarin naast de Ethica, de briefwisseling (Epistolae), de politieke verhandeling (Tractatus Politicus), de Verhandeling tot verbetering van het verstand (Tractatus de intellectus emendatione) en nog een grammatica van het Hebreeuws gebundeld zijn.
In de brieven geeft Spinoza uitleg over zijn filosofie aan verschillende vrienden/relaties waarmee hij veelal in het Latijn en soms in het Nederlands correspondeerde: onder meer Oldenburg, Van Blijenbergh, De Vries, Leibniz, Fabritius en Tschirnhaus.
De Politieke verhandeling is een niet voltooid traktaat over politiek en staat. Vóór de afsluiting ervan bezweek Spinoza in 1677 aan tuberculose.
De Verhandeling over de verbetering van het verstand is een niet afgerond werk waarvan over het algemeen wordt beweerd dat de Ethica er voor in de plaats is gekomen.
Al wat voortreffelijk is, is even moeilijk als zeldzaam.
/ E5, 42