Spinoza is zich er terdege bewust van geweest dat de publicatie van zijn ideeën nare gevolgen voor de drukker en hemzelf konden hebben, aangezien in de Republiek het drukken en verspreiden van ‘sociniaanse boeken’ verboden was. Hij was daarom voorzichtig en geduldig. Heel anders ligt dat bij zijn goede vriend, de arts, jurist en filosoof, Adriaen Koerbagh, die onder eigen naam een radicaal boek liet verschijnen en door de Amsterdamse autoriteiten streng werd bestraft. Net als Lodewijk Meyer maakte Adriaen woordenboeken en vertalingen om wetenschap en filosofie toegankelijk te maken voor hen die geen Latijn kenden. Zo zou iedereen die dat wilde in staat gesteld worden om zelf te denken en op basis van de nieuwe wetenschap zijn gelijk in de wereld te vinden.
Adriaen werd in 1633 in Amsterdam geboren. Zijn vader, die eigenaar was van een aardewerk bakkerij, stierf al vroeg, maar liet zijn kinderen een aanzienlijk vermogen na. In 1653 gingen de broers in Leiden studeren - Adriaan geneeskunde en rechten, Johannes theologie. In 1659 behaalde Adriaan zijn doctoraat in de geneeskunde en in 1661 zijn doctoraat in de rechtswetenschappen. Johannes behaalde in 1662 zijn doctoraat in de theologie. In Leiden raakten zij bevriend met Lodewijk Meijer en Johannes Bouwmeester. De problemen van de broers beginnen als Johannes wil worden toegelaten tot het predikantschap. De Amsterdamse gereformeerde kerkenraad constateerde dat Johannes niet alleen de leer van de Drieëenheid afwees maar, net als Spinoza, ook de schepping en het onderscheid tussen God en de wereld. ‘Alle geschapen dingen zijn geen dingen, maar modificaties van het zijnde’ staat in de notulen van de kerkeraad. Daarbij kwam dat Adriaen samen leefde met een meisje met wie hij een onwettig kind had. Adriaen schreef in 1664 't Nieuw Woorden-Boeck der Regten, waarin hij het jargon dat juristen gebruiken om gewone mensen een rad voor de ogen te draaien uitlegt. In 1668 doet hij in een tweede woordenboek Een Bloemhof van allerley lieflijkheyd een verdere aanval op de kaste van ‘professionals’; in dit geval de theologen. Hun gezag is alleen gebaseerd op mystificaties. Het woord bijbel bijvoorbeeld betekent alleen boek, net als Reintje de Vos en ‘engel’ is alleen een boodschapper, zo legt Adriaen de lezer uit, terwijl Christus betekent dat een mens is onderscheiden met een bepaald zalfje. Vermoedelijk zouden de geestelijken het als een grote zonde beschouwen, wanneer zij de moeite namen alles in t Nederlands te vertalen. Zij vrezen dat de gewone man dan te geleerd zou worden!' (uit: Bloemhof). Adriaen blijkt de schrijver te zijn en de meest aanstootgevende passages worden voorgelezen aan de burgemeesters van Amsterdam, die het boek onmiddellijk verbieden en alle exemplaren in beslag laten nemen. Adriaen vlucht naar ‘vrijstad’ Culemborg, waar hij onderduikt. De autoriteiten zijn verontrust door de provocatie van hun gezag door dit in het Nederlands uitgegeven boek.
Adriaen liet zich niet afschrikken en in het zelfde jaar bracht hij het manuscript van Een Ligt schynende in duystere plaatsen, om te verligten de voornaamste saaken der Godsgeleerdtheyd en Godsdienst naar de drukker. Het bevatte een systematische aanval op het christendom dat hij als onredelijk aan de kaak stelt. De godsdienst hangt in die tijd sterk samen met het geloof in wonderen. In het voetspoor van Spinoza toont hij aan dat wonderen in strijd zijn met de - goddelijke - natuurwetten en daarom een illusie. De drukker gaat met het zetten niet verder dan tot pagina 176, want geschrokken door de inhoud verraadt hij Adriaen aan de Amsterdamse autoriteiten. Zij loven een beloning uit en arresteren hem in Leiden. Adriaen bekent de schrijver van een Bloemhof en Een light te zijn en ook Spinoza te kennen. Johannes wordt bij gebrek aan bewijs vrijgelaten, maar Adriaen wordt veroordeeld tot tien jaar rasphuis en verbanning uit Holland. Na enkele maanden is hij gebroken. Verzwakt sterft hij in 1669.
De terechtstelling van Adriaen moet Spinoza diep geraakt hebben, maar niets daarover is terug te vinden in zijn werk. Adriaen Koerbagh was een martelaar van het vrije woord en een strijder voor de radicale Verlichting.
Voor wie meer over Koerbaghs kleurrijke leven en ideeën wil lezen zie: Bart Leeuwenburgh, Het noodlot van een ketter - Adriaan Koerbagh (1633-1669) Vantilt, Nijmegen, 2013.
