Algemeen wordt aangenomen dat Spinoza na de joodse ban in de 'Latijnse school' bij Franciscus van den Enden is gaan wonen. Van den Enden was een zeer libertijnse, uit Antwerpen afkomstige ex-Jezuïet, die een seculiere Latijnse school had aan de Singel in Amsterdam, waar de kinderen van regenten zich, soms intern wonend, voorbereidden op de universiteit. Hij leerde Spinoza Latijn, bracht hem in contact met de klassieken en andere libertijnen, maar was bovenal zijn begeesterde inspirator. Franciscus van den Enden was een veelzijdige man, hij schreef en regisseerde o.a. Latijnse toneelstukken waarin hij zijn leerlingen liet spelen en die opgevoerd werden in de Stadsschouwburg. Mogelijk heeft Spinoza in een van die stukken meegespeeld.
Franse edelen, religieuze en intellectuele dissidenten die vervolging door Lodewijk XIV willen ontwijken en soortgelijke Engelsen en Schotten, zoeken hun toevlucht in Nederland. Zo komen verbindingen tot stand tussen politieke onvrede met autoritaire systemen en de uiterst revolutionaire kracht van de kring rond Spinoza in Nederland.
Ondertussen komt Van den Enden steeds meer onder vuur te liggen van Amsterdamse gereformeerde kerkenraden en van het stadsbestuur dat hem spreekbeperkingen oplegt. In 1671 besluit hij naar Frankrijk te vertrekken, waar hij in Parijs weer succesvol een Latijnse school heeft. Om zijn democratische idealen in werkelijkheid om te zetten, organiseert de 72-jarige Van den Enden daar met de Franse edelen die hij uit Amsterdam kende, een heuse samenzwering tegen Lodewijk XIV. De complotteurs zijn in verregaande onderhandeling met Spanje en Nederland voor de levering van oorlogschepen en troepen voor een invasie op de Franse kust, van waaruit men Louis XIV in Versailles van de troon wil stoten. Terwijl Van den Enden in Brussel is om met de Spaanse Consul concrete afspraken over militaire steun te maken, wordt het complot verraden door een jonge edelman, die als leerling in het huis van Van den Enden woont. De Franse complotteurs worden gevangen genomen. Van den Enden keert niets vermoedend terug naar Parijs, hoort van het verraad en de arrestaties en vlucht in een rijtuig met zijn vrouw, in vermomming, maar wordt toch snel gearresteerd en overgebracht naar de Bastille, waar ondervraging en een wrede marteling volgt. Lodewijk XIV wordt persoonlijk geïnformeerd over de ondervraging van 'de Nederlandse schoolmeester' die van plan was zijn monarchie omver te werpen met behulp van de 'nieuwe filosofie'. Tijdens zijn ondervraging en marteling geeft Van den Enden volledige openheid over de plannen, hij pleit voor de 'vrije democratische republiek' en een samenleving gebaseerd op gemeenschappelijk welzijn en de vrijheid van alle burgers. Een paar dagen na de veroordeling worden de samenzweerders voor de Bastille onthoofd, inclusief Madame de Villars, terwijl Van den Enden als een gewone burger wordt opgehangen.
Franciscus van den Endens belangrijkste bijdragen zijn de revolutionaire oproepen om het gewone volk te 'verlichten' en zijn pleidooien voor democratie. Hij is een pionier van de moderne democratie en hij verdient rehabilitatie en een belangrijke plaats in de Europese eregalerij.
Ook de gewelddadige dood van Van den Enden, zijn vriend en leermeester, moet voor Spinoza een enorme klap zijn geweest, die hem zonodig nog voorzichtiger maakte.
Het is heel vreemd dat in de Opera Posthuma niets is terug te vinden, dat naar Van den Enden verwijst. Het kan niet anders of Spinoza heeft, of de Amsterdamse redacteurs van de OP hebben later, alle verwijzingen naar hem vernietigd, om elke associatie met 'veroordeelde misdadigers' te voorkomen.
Haije Bouwman, 16 juli 2006
Zie ook: users.telenet.be/fvde